ادات مفاجات"مفاجأه" مصدر باب "مفاعله" از ماده‌ی "فجأ" و در لغت به معنای رسیدن و وارد شدن ناگهانی است. (فاجأَه یُفاجئُه مفاجأة و فِجاءً: هَجَم علیه من غیر أَن یَشْعُر به و هَجَم علی القوم: انتهی إِلیهم بَغْتة.) [۱]
ابن منظور، ج۲، ص۲۹۷۸ـ ۲۹۷۹،ماده‌ی "فجأَ"، جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۲۶ هـ ق، چاپ اول.
[۲]
جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب،ماده "هجم"، ابن منظور، ج۲، ص۴۰۹۳، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۲۶ هـ ق، چاپ اول.
۱ - در اصطلاح نحو"مفاجأه" در اصطلاح نحو عبارت است از رسیدن و وارد شدن ناگهانی آنچه بعد از ادات مخصوص آمده هنگام تحقق معنای کلام سابق. [۳]
حسن، ج۳، ص۸۷،پ۲، عباس،النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو.
این ادات مخصوص که در میان کلام واقع می‌شوند عبارتند از: "إذ" و "إذا". [۴]
صفائی بوشهری، غلامعلی، ج۱، ص۳۱۶، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم.
به عنوان مثال "إذا" در عبارت «إشتدت الریحُ فإذا البحرُ هائج» از ادات مفاجأه بوده و بر وقوع طوفان و متلاطم شدن ناگهانی دریا هنگام وزیدن شدید باد دلالت دارد.۲ - وجه نامگذاریمعنای لغوی مفاجأه (رسیدن و وارد شدن ناگهانی) در معنای اصطلاحی آن لحاظ شده است به این بیان که ذکر ادات مخصوص مفاجأه در کلام بر وارد شدن و رسیدن ناگهانی آنچه بعد از آن ادات آمده به هنگام تحقق کلام سابق، دلالت دارد. البته باید دقت داشت که با توجه به قید "ادات مخصوص" در تعریف اصطلاحی، معنای لغوی اعمّ از معنای اصطلاحی بوده و شامل رسیدن و وارد شدن ناگهانی به غیر ادات مخصوص (همچون جمله فعلیه "فاجأت") نیز می‌شود. ۳ - جایگاهدر میان عالمان نحو در تبیین مباحث "ادات مفاجأه" سه رویکرد مشاهده می‌شود؛ بعضی (همچون رضی و جامی در شرح " الکافیة ") در ضمن بررسی اسم‌های مبنی، با عنوان ظروف مبنی به بررسی ادات مفاجأه پرداخته و بعضی دیگر (همچون عباس حسن در"النحو الوافي") در مباحث پایانی عنوان کلی "ظرف زمان و مکان" با بررسی بعضی از ظروف مبنی به "ادات مفاجأه" اشاره کرده‌اند و در مقابل بعضی (همچون صاحب بداءة النحو ) "ادات مفاجأه" را در ضمن عنوان کلی "ادات" در کنار سایر ادات، مورد بررسی قرار داده‌اند. ذکر این نکته قابل توجه است که ابن هشام در " مغنی اللبیب " در ضمن بررسی مفردات، هر یک از ادات مفاجأه را به صورت جداگانه بیان کرده و به کاربرد آن‌ها در مفاجأه اشاره می‌کند. ۴ - معنا«مفاجات» به معنای ناگهانی است و ادات دارای این معنا «ادات مفاجات» خوانده شده است. ۵ - اداتتنها ادات مفاجات، «اذا» است؛ مانند: (فالقاها فاذا هی حیة تسعی)؛ "پس آن را انداخت و ناگاه ماری شد که به سرعت می‌خزید". ۶ - نحوه‌ی کاربرد و جایگاه "ادات مفاجأه" در کلامدر این بخش با توجه به نوع "ادات مفاجأه"، به بررسی نحوه‌ی کاربرد و جایگاه آن‌ها در کلام اشاره می‌شود: ۶.۱ - "إذا"این لفظ از ادات مفاجأه بوده که در این صورت به جمله اسمیه ، اختصاص دارد؛ [۸]
الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج۳، ص۱۶۰ ـ ۱۶۱، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـش، چاپ اول.
[۹]
لجنة تنظیم الکتب الدراسیة للحوزات العلمیة، هذیب المغنی، ج۱، ص۲۱، المجمع العلمی الإسلامی، ۱۴۱۳هـق، چاپ دوم.
(اگر چه بعضی کاربرد جمله فعلیه مقرون به "قد" را بعد از "اذا"ی فجائیه جایز می‌دانند.) [۱۰]
حسن، عباس،النحو الوافی،ج۲ ص۲۶۳، تهران، ناصر خسرو.
مانند: «فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إذا هُمْ یُشْرِکُونَ»؛ «اما هنگامی که خدا آنان را به خشکی رساند و نجات داد، باز مشرک می‌شوند» در این آیه شریفه "إذا" از ادات مفاجاه بوده [۱۲]
صافی، محمود بن عبدالرحیم، ج۱۱، ص۱۷، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید، مؤسسه الإیمان، ۱۴۱۱ هـق، چاپ اول.
و بر جمله‌ی اسمیه (هُمْ یُشْرِکُونَ) وارد شده است."اذا"ی فجائیه نیاز به جواب نداشته و در ابتدای کلام واقع نمی‌شود. [۱۳]
لجنة تنظیم الکتب الدراسیة للحوزات العلمیة، هذیب المغنی، ج۱، ص۲۱، المجمع العلمی الإسلامی، ۱۴۱۳هـق، چاپ دوم.
۶.۲ - "إذ"این لفظ از ادات مفاجأه بوده که در این صورت قبل از آن لفظ "بَیْنَا" یا "َبَیْنَمَا" [۱۴]
حسن، عباس، ج۲، ص۲۶۰،النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو.
و بعد از آن فعل ماضی به کار می‌رود؛ [۱۵]
الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج۳، ص۱۶۱، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـش، چاپ اول.
مانند: «بَیْنَا أَنَا مُنْطَلِقٌ إذْ جَاءنی زید»؛ در این مثال "إذْ" از ادات مفاجاه است که قبل از آن لفظ "بَیْنَا" آمده و بعد از آن فعل ماضی (جَاء) به کار رفته است.ذکر این نکته قابل توجه است که لفظ "بین" در "بینا" و "بینما"، اسم و ظرف زمان بوده و "الف" و "ما"ی متصل به آخر آن حرف زائد هستند. این ظرف به جمله بعد خود اضافه شده (بعضی "ما" و "الف" را زائده کافّه دانسته که در این صورت "بین" را از عمل (اضافه) باز می‌دارد.) [۱۶]
الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، ج۳، ص۱۶۳، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـش، چاپ اول.
[۱۷]
صفائی بوشهری، ج۱، ص۳۱۶، پ۱،غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم.
[۱۸]
حسن، ج۲، ص۲۶۸،پ۳، عباس،النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو.
و کلام بعدی مترتب بر آن جمله و به منزله جواب است. [۱۹]
حسن، عباس، ج۲، ص۲۶۸،النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو.
۷ - نکتهدر میان عالمان نحو در بیان نوع کلمه "إذا" و "إذ" فجائیه دو رویکرد مشاهده می‌شود؛ بعضی آن دو را حرف (صاحب " النحو الوافی " حرف بودن آن دو را بهتر دانسته و "اذ" فجائیه را حرف به معنای مفاجأه و یا حرفی زائد برای تاکید معنای کل جمله معرفی می‌کند.) [۲۰]
حسن، عباس، ج۲، ص۲۶۰،النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو.
[۲۱]
حسن، عباس، ج۲، ص۲۶۳،النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو.
[۲۲]
حسن، عباس، ج۳، ص۸۷،النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو.
و بعضی دیگر ظرف دانسته‌اند. [۲۳]
صفائی بوشهری، ج۱، ص۳۱۶،پ۶، غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم.
۸ - در قرآن و حدیث۱. آیه «فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلی أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ»، (اما هنگامی که بلا را پس از مدت معینی که به آن‌ها می‌رسیدند از آن‌ها بر می‌داشتیم پیمان خویش را می‌شکستند)؛ در این آیه شریفه "إذا" از ادات مفاجأه بوده و بر جمله اسمیه (هُمْ یَنْکُثُونَ) وارد شده است. [۲۵]
صافی، محمود بن عبدالرحیم، ج۱۱، ص۶۰، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید، مؤسسه الإیمان، ۱۴۱۱ هـق، چاپ اول.
۲. حدیث «إِنَّ أَهْلَ اَلدُّنْیَا کرَکْبٍ بَیْنَا هُمْ حَلُّوا إِذْ صَاحَ بِهِمْ سَائِقُهُمْ فَارْتَحَلُوا»، [۲۶]
دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغة،حکمت ۴۱۵، ص۷۲۸، قم، انتشارات پارسایان، چاپ دوم، ۱۳۷۹ ش.
(و همانا مردم دنیا چون کاروانی باشند، که هنوز بارانداز نکرده کاروانسالار بانگ کوچ سر دهد تا بار بندند و برانند!)؛ در این حدیث شریف "إذ" از ادات مفاجأه بوده و بر فعل ماضی (صَاحَ) وارد شده است.در پایان ذکر این نکته قابل توجه است که ادات مذکور ممکن است در غیر مفاجأه نیز به‌کار روند؛ از این رو در بخش مفردات هر یک از آن‌ها با عنوان مستقلی مطرح شده و کاربردهای دیگر آن مورد بررسی قرار می‌گیرند. ۹ - فهرست منابع(۱) قرآن کریم. (۲) ابن منظور، جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۲۶ هـ ق، چاپ اول. (۳) حسن، عباس، النحو الوافی، تهران، ناصر خسرو. (۴) صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم. (۵) الرضی، محمد بن الحسن الاسترآبادی، شرح الرضی علی کافیة ابن الحاجب، قم، دارالمجتبی، ۱۳۸۹ هـش، چاپ اول. (۶) لجنة تنظیم الکتب الدراسیة للحوزات العلمیة، هذیب المغنی، المجمع العلمی الإسلامی، ۱۴۱۳هـق، چاپ دوم. (۷) صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید، مؤسسه الإیمان، ۱۴۱۱ هـق، چاپ اول. (۸) دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغة، قم، انتشارات پارسایان، چاپ دوم، ۱۳۷۹ ش ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعسایت پژوهشکده باقرالعلوم فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «ادات مفاجات». |